Tứ linh gồm Long – Lân – Quy – Phụng là bốn linh vật có sức mạnh phi thường tượng trưng cho trời đất, bắt nguồn từ tứ linh thần: Thanh Long, Bạch Hổ, Huyền Vũ và Chu Tước. Chúng được người xưa tạo ra từ bốn phương trời, đại diện cho 4 nguyên tố chính của vũ trụ là nước, lửa, đất và gió. Theo dân gian thì mỗi vị thần trấn giữ 7 trong 28 chòm sao trong thiên văn cổ đại.
Hình tượng tứ linh được sử dụng và khắc họa khá phổ biển trong nghệ thuật kiến trúc Việt Nam từ kinh đô, đền chùa cho đến nhà dân như một hiện trạng sống động của 4 linh vật này trong tâm thức người Việt. Các vật phẩm khắc tứ linh đều có độ khó và độ tinh xảo cao do phải khắc họa tới 4 hình tượng trên một vùng không gian nhỏ. Mặt khác các linh vật này đều có những chi tiết đòi hỏi phải được khắc họa chính xác nên thời gian thực hiện khá lâu do đó nó giá trị cao.
1. LONG
Rồng trong truyền thuyết được coi là con vật của trời, có quyền năng tối cao hơn các loài vật khác. Sự xuất hiện của Rồng được quan niệm là mang lại điều tốt lành, may mắn, thuận lợi và bình an. Người xưa quan niệm rồng là sứ giả để con người có thể gửi gắm những ước nguyện của cuộc sống như cầu mưa thuận gió hòa, cầu phồn thực sinh sôi…
Rồng là con vật đứng đầu trong tứ linh, đại diện cho quẻ Chấn, mang lại dương khí, sự quật khởi, ý chí, công danh, tài lộc và quyền uy. Do đó trên trang phục của vua chúa và hoàng tộc thường có thêu hình rồng bằng vàng để thể hiện thiên mệnh con trời có quyền lực tối cao. Dân tộc Việt Nam ta đã có truyền thuyết về rồng từ rất sớm vì nó gắn liền với mây và mưa với tryền thống trồng lúa nước lâu đời, truyền thuyết “Con Rồng Cháu Tiên” và đặc biệt là in đậm vào tâm thức mọi người với cái tên Thăng Long, Vịnh Hạ Long, Sông Cửu Long… Không những là biểu tượng cho xuất xứ nòi giống dân tộc Việt Nam, rồng còn là thần linh, chủ của nguồn nước, mang lại sức sống mãnh liệt, làm cho mùa màng tốt tươi.
Rồng thực chất không phải là một con vật có thật mà là sản phẩm của trí tưởng tượng, óc nghệ thuật sáng tạo và niềm tin mãnh liệt. Hình tượng của rồng bao gồm sự kết hợp của các loài: thân rắn, đùi thằn lằn, móng vuốt của chim ưng, đuôi rắn, sừng hươu, vẩy cá. Không thể xác định chính xác tại sao lại có hình tượng con rồng được khắc họa hoàn chỉnh như vậy. Có một lý giải tương đối hợp lý là rồng được phát triển dựa trên hình tượng con Giao Long cổ.
Rồng không phải loài vật có thật nhưng hình tượng lại được miêu tả hết sức chi tiết. Đối với người Việt Nam, Rồng giữ vị trí rất quan trọng, nó đại diện cho ngành nông nghiệp lúa nước. Do đó, so với rồng Trung Quốc, hình tương rồng Việt nam có nhiều điểm khác biệt:
– Đầu rồng là nét khác biệt lớn nhất, có bờm dài, râu cằm, không sừng, mắt lồi to, hàm mở rộng có răng nanh ngắt lên, lưỡi mảnh rất dài. Đây là điểm hoàn toàn khác với các con rồng khác của các nước, đặc biệt là cái mào ở mũi, sun sóng đều đặn chứ không phải là cái mũi thú như rồng Trung Hoa.
– Miệng rồng ngậm hạt Minh châu, rồng ở các nước giữ ngọc bằng móng vuốt trước. Viên Châu tượng trưng cho tính nhân văn, trí thức và lòng cao thượng. Đầu Rồng luôn ngước lên thể hiện ý chí nhân văn cao.
– Thân Rồng uốn hình Sin gồm 12 khúc tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Sự uốn lượn mềm mại và nhấp nhô của rồng thể hiện khả năng biến đổi thời tiết, thiên nhiên và mùa màng.
2. LÂN
Lân là linh vật được biết đến thứ 2 sau Rồng. Dân gian cho rằng sự xuất hiện của Lân báo hiệu điểm lành, thái bình thịnh vượng sắp tới. Ngoài ra hình tượng Lân cũng được dùng để trấn giữ cửa nhà, hóa giải hung khí khi đối diện với cửa nhà khác, bị ngã ba, ngã tư, góc nhọn, đường vòng chiểu thẳng vào nhà.
Truyền thuyết cho rằng, Lân ban đầu là một loài quái thú từ dưới biển lên bở phá hoại mùa màng, vật chất không cho con người làm ăn. Đức Phật Di Lặc đã hóa thân thành Ông Địa thuần phục được thú dữ, biến Lân thành một con thú hiền lành thường xuyên giúp đỡ người tốt, đặc biệt là những người hiếu thảo, biết làm việc thiện. Vì vậy Lân còn được gọi là Nhân thú tức là con thú làm việc thiện. Sau này cứ vào mỗi mùa tết và trung thu Ông địa lại đưa Lân xuống múa mua vui và thăm hỏi mọi người. Ông Địa và con lân đi đến đâu là giáng phúc tới đó nên nhà nào cũng hoan hỉ treo rau xanh và giấy đỏ đón chào.
Lân là con cái, con đực gọi là Kỳ nên được gọi chung là kỳ lân. Lân có dung mạo kì dị và cũng là một sản phẩm từ trí tưởng tượng nghệ thuật của con người mà ra. Lân là con vật đầu nửa rồng nửa thú, thuộc loài nai, mình vằn, đuôi giống như đuôi trâu trên đầu thường có 1 sừng. Thân Kỳ Lân giống hươu nhưng có vảy khắp người, chỉ ăn cỏ và thần thái vô cùng sinh động. Vì là một loài thú lành tình chuyên giúp người tốt và đuổi cắn người xấu nên mỗi khi Kỳ Lân xuất hiện là báo hiệu của một thánh nhân sắp xuất hiện cứu giúp dân chúng.
Kỳ Lân là loài vật chuyên bảo vệ và canh giữ cửa ngôi nhà, miệng há to thu hút và trấn áp mọi loại hung khí vào nhà. Vì vậy, trong mỗi đình chùa ta thường thấy có tượng hai con kỳ lân đá canh cửa. Trong Phong Thuỷ, tượng kỳ lân thường dùng trấn giữ cửa nhà, hoá giải hung khí chiếu tới khi đối diện với của nhà khác, bị ngã ba, ngã tư, đường vòng, hoặc góc nhọn chiếu vào cửa nhà.
3. QUY
Rùa là con vật duy nhất có thật trong tự nhiên. Rùa là một loài bò sát lưỡng cư có tuổi thọ cao và khả năng sống trong một thời gian dài mà không cần tới thức ăn do đó được ví với phẩm chất thanh cao, thoát tục. Rùa từ lâu đã gắn liền với văn hóa người Việt thông qua câu chuyện thần Kim Quy giúp vua An Dương Vương xây và bảo vệ thành Cổ Loa.
Rùa tượng trưng cho sự trường tồn bất diệt, hình ảnh rùa đội bia đá ghi lại sử sách Việt Nam và 82 bia đá ghi tên tiến sĩ đỗ đạt tại Quốc Tử Giám được cho là một cách thể hiện sự tôn kính đối với công ơn của các vị anh hùng, truyền thống uống nước nhớ nguồn, thể hiện tinh thần văn hiến bất diệt của dân tộc ta. Rùa tuy không phải là linh vật trong Phật giáo nhưng sự trường tồn của rùa được gắn liền với sự trường tồn của Phật Giáo. Truyền thuyết kể rằng, An Dương Vương sau khi giết con gái Mị Châu vì tội thông đồng với giặc đã cưỡi lên lưng rùa và đi về phía biển, các nhà nghiên cứu cho rằng hình tượng này khá giống với vị thần Visou tối cao của đạo Bà La Môn.
Trong lĩnh vực tâm linh, Rùa được xem là hội tụ của trời đất – âm dương: bụng bằng tượng trưng cho mặt đất (âm), mai khum vòng tượng trưng cho vòm trời (dương). Trong dân gian Rùa có nhiều lúc được kết hợp với những con vật khác như rắn (Quy Xà hợp thể), hay rùa đầu rồng (Long Quy) có sự kết hợp của rùa và rồng nên rất linh thiêng.
4. PHỤNG
Phượng hoàng được bắt nguồn từ nền văn hóa của Trung Hoa, được ví là loài chim đẹp nhất trong các loài chim. Phượng hoàng tuy được phân thành Phượng (con trống) và Hoàng (con mái) nhưng về sau không còn sự phẩn biệt rạch ròi như vậy nữa mà các đặc điểm được kết hợp lại với nhau và gọi chung là Phượng Hoàng. Trong nền văn hóa của các nước phương đông, Phượng hoàng là một trong những linh vật tối cao được cho sánh ngang với Rồng. Phượng hoàng tượng trưng cho vẻ đẹp, sự cao quý, tình yêu thương của người mẹ và ẩn chứa một sức mạnh huyền bí. Do đó Phượng hoàng đại diện cho Hoàng Hậu hay các phi tần sánh bên Rồng đại diện cho Vua.
Phượng hoàng cũng là một linh vật trong truyền thuyết được hình tượng hóa trong đời sống tâm linh. Phượng được miêu tả có mỏ diều hâu, tóc trĩ, vảy cá chép, móng chim ưng và đuôi công. Với ý nghĩa đầu đội công lý, mắt là mặt trời, mặt trǎng, lưng cõng bầu trời, lông là cây cỏ, cánh là gió, đuôi là tinh tú, chân là đất, Phượng tượng trưng cho cả vũ trụ. Hình tượng Phượng hoàng có ý nghĩa tích cực, nó biểu thị cho đức hạnh, vẻ duyên dáng và thanh nhã. Dựa theo truyển thuyết Phượng hoàng xuất hiện trong thời kỳ hòa bình thịnh vượng, người ta thường trưng bày hình tượng Phượng hoàng để thể hiện quyền lực, sức mạnh và cầu thịnh vượng.
Rồng mang yếu tố dương và tượng trưng cho vua chúa, Phượng hoàng mang yếu tố âm tượng trưng cho hoàng hậu. Rồng – Phượng quấn quýt lấy nhau thể hiện âm dương hòa hợp, do đó hình tượng rồng phượng được người xưa cho là đại diện của hạnh phúc giữa chồng và vợ. Trong các đám cưới người ta thường trang trí hình ảnh Rồng Phượng để cầu chúc hạnh phúc.
